बृन्दावन भारतको उत्तर प्रदेशको मथुरा जिल्लामा अवस्थित एउटा सुन्दर शहर हो । द्वापर युगमा भगवान श्रीकृष्णले क्रीडा गरेको स्थानको रूपमा बृन्दावन परिचित छ।
बृन्दावन भारतको एक प्रसिद्ध तीर्थस्थल हो।
वृन्दावन मथुरा क्षेत्र मा एक स्थान हो जो भगवान कृष्ण को लीला देखि जोडएको छ।
यो स्थान श्री कृष्ण भगवान को बाल समय कि लीलाओ को स्थान मानिन्छ। यो मथुरा ले १५ किमी कि दूरी मा छ। यहाँ श्री कृष्ण र राधा रानी को मन्दिर को विशाल संख्या हो। यहाँ स्थित बांके विहारी जी को मन्दिर सबै भन्दा प्राचीन छ। यसको वाहेक यहां श्री कृष्ण बलराम इस्कान मन्दिर तथा श्री कृष्ण प्रणामी मन्दिर र निधि वन पनि दर्शनीय स्थान हो। यो कृष्ण को लीलास्थली छ । हरिवंश पुराण, श्रीमद्भागवत, विष्णु पुराण आदि मा वृन्दावन को महिमा को वर्णन गरिएको छ । कालिदास ले यसको उल्लेख रघुवंश मा इंदुमती-स्वयंवर को प्रसंग मा शूरसेनाधिपति सुषेण को परिचय दिदै गरेको छ यसले कालिदास को समय मा वृन्दावन को मनोहारी उद्यानहरु को स्थिति को ज्ञान हुन्छ । श्रीमद्भागवत को अनुसार गोकुल देखि कंस को अत्याचार देखि बचने को लागि नंदजी कुटुंबियों र सजातीयों संग वृन्दावन निवास को लागि आये थिए | विष्णु पुराण मा त्यहि प्रसंग को उल्लेख छ | विष्णुपुराण मा अन्यत्र वृन्दावन मा कृष्ण को लीलाओं को वर्णन पनि छ आदि ।
भन्छन् कि वर्तमान वृन्दावन असली या प्राचीन वृन्दावन छैन । श्रीमद्भागवत को वर्णन तथा अन्य उल्लेखबाट जान पडता छ कि प्राचीन वृन्दावन गोवर्धन को निकट थियो । गोवर्धन-धारण को प्रसिद्ध कथा को स्थली वृन्दावन पारसौली ( परम रासस्थली ) को निकट थियो । अष्टछाप कवि महाकवि सूरदास त्यहि ग्राम मा दीर्घकाल सम्म रहे थिए । सूरदास जी ले वृन्दावन रज को महिमा को वशीभूत भएर गाया छ- हम ना भई वृन्दावन रेणु |
वृन्दावन को नाम आते नै मन पुलकित हो उठइन्छ । योगेश्वर श्री कृष्ण को मनभावन मूर्ति आँखों को अगाडी आउँछ । उनको दिव्य आलौकिक लीलाहरुलाई कल्पना देखि नै मन भक्ति र श्रद्धा देखि नतमस्तक हुन्छ । वृन्दावन को ब्रज को हृदय भन्छन् जहाँ श्री राधाकृष्ण ले आफ्नो दिव्य लीलाएँ को हो । यस पावन भूमि को पृथ्वी को अति उत्तम तथा परम गुप्त भाग भनिएको छ । पद्म पुराण मा यसलाई भगवान को साक्षात शरीर, पूर्ण ब्रह्म देखि सम्पर्क को स्थान तथा सुख को आश्रय भनिएको छ । त्यहि कारण ले यो अनादि समय ले भक्तों को श्रद्धा को केन्द्र बना भएको छ । चैतन्य महाप्रभु, स्वामी हरिदास, श्री हितहरिवंश, महाप्रभु वल्लभाचार्य आदि अनेक गोस्वामी भक्तों ले यसको वैभव को सजाने र संसार को अनश्वर सम्पति को रूप मा प्रस्तुत गर्न मा जीवन लगाएको छ । यहाँ आनन्दप्रद युगलकिशोर श्रीकृष्ण अवतार एवं श्रीराधा को अद्भुत नित्य विहार लीला होती रहन्छ ।
प्राचीन वृन्दावन मुसलमानहरु को शासन समय मा उनको निरंतर आक्रमणहरु को कारण नष्ट भएको थियो र कृष्णलीला को स्थली को कुनै अभिज्ञान शेष हैन रहयो थियो । १५औं शती मा चैतन्य महाप्रभु ले आफ्नो ब्रजयात्रा को समय वृन्दावन तथा कृष्ण कथा ले सम्बन्धित अन्य स्थानहरु लाई आफ्नो अंतर्ज्ञान द्वारा पहिचानयो थियो । रासस्थली, वंशीवट देखि युक्त वृन्दावन सघन वनहरुमा लुप्त भएको थियो। केहि वर्ष को पश्चात शाण्डिल्य एवं भागुरी ऋषि आदि को सहायता देखि श्री वज्रनाभ महाराज ले कहीं श्रीमन्दिर, कहीं सरोवर, कहीं कुण्ड आदि को स्थापनागर्योला-स्थलियहरुको प्रकाश गर्यो। किन्तु लगभग साढे चार हजार वर्ष पछि यो सारा लीला-स्थलियाँ पुन: लुप्त हो गई, महाप्रभु चैतन्य ले तथा श्री रूप-सनातन आदि आफ्नो परिकारों को द्वारा लुप्त श्रीवृन्दावन र ब्रजमंडल को लीला-स्थलियहरुलाई पुन: प्रकाशित गर्यो। श्री चैतन्य महाप्रभु को पश्चात उन्हीं को विशेष आज्ञा देखि श्री लोकनाथ र श्री भूगर्भ गोस्वामी, श्री सनातन गोस्वामी, श्री रूप गोस्वामी, श्री गोपालभट्ट गोस्वामी, श्री रघुनाथ भट्ट गोस्वामी, श्री रघुनाथदास गोस्वामी, श्री जीव गोस्वामी आदि गौडीय वैष्णवाचार्यों ले विभिन्न शास्त्रहरु को सहायता से, आफ्नो अथक परिश्रम द्वारा ब्रज को लीला-स्थलियहरुलाई प्रकाशित गरेको छ। उनको यस महान कार्य को लागि सारा विश्व, विशेषत: वैष्णव जगत उनको चिरऋणी रहेगा। वर्तमान वृन्दावन मा प्राचीनतम मन्दिर राजा मानसिंह को बनवाया भएको छ। यो मुगल सम्राट अकबर को शासनकाल मा बना थियो । मूलत: यो मन्दिर सात तल्लाहरु को थियो । माथि को दुइ खंड रंगजेब ले तुडवा दिए थिए । भनिन्छ कि यस मन्दिर को सर्वोच्च शिखर मा बल्न वाला दीप मथुरा ले दिखाई पडते थिए । यहाँ को विशालतम मन्दिर रंगजी को नाम ले प्रसिद्ध हो । यो दाक्षिणत्य शैली मा बना भएको छ । यसको गोपुर ठूलो विशाल एवं भव्य हो । यो मन्दिर दक्षिण भारत को श्रीरंगम को मन्दिर को अनुकृति जान पडता छ । वृन्दावन को दर्शनीय स्थल हों- निधिवन (हरिदास को निवास कुंज), कालियादह, सेवाकुंज आदि।
वृन्दावन को प्राकृतिक छटा देखने योग्य छ । यमुना जी ले यसलाई तीन ओर देखि घेरे राखएको छ । यहाँ को सघन कुंजो मा भाँति-भाँति को पुष्पबाट शोभित लता तथा ऊँचे-ऊँचे घने वृक्ष मन मा उल्लास भरते हो । बसंत ॠतु को आगमन मा यहाँ को छटा र सावन-भादों को हरियाली आँखहरुलाई शीतलता प्रदान गर्छ, त्यो श्रीराधा-माधव को प्रतिबिम्बों को दर्शनहरुको नै प्रतिफल छ ।
वृन्दावन को कण-कण रसमय छ । यहाँ प्रेम-भक्ति को नै साम्राज्य छ । यसलाई गोलोक धाम भन्दा अधिक बढएर मानिएको छ । यही कारण हो कि हजारों धर्म-परायणजन यहाँ आफ्नो-आफ्नो कामों देखि अवकाश प्राप्त गरेर आफ्नो शेष जीवन को बिताने को लागि यहाँ आफ्नो निवास स्थान बनाएर रहछन । उनि नित्य प्रति रासलीलाओं, साधु-संगतों, हरिनाम संकीर्तन, भागवत आदि ग्रन्थों को हुने पाठहरुमा सम्मिलित भएर धर्म-लाभ प्राप्त गर्छन । वृन्दावन मथुरा भगवान कृष्ण को लीला देखि जुडा भएको छ । ब्रज को केन्द्र मा स्थित वृन्दावन मा सैंकडो मन्दिर हो । जस मध्ये अनेक ऐतिहासिक धरोहर पनि छ । यहाँ सैंकडों आश्रम र धेरै गौशालाऐं छ । गौडीय वैष्णव, वैष्णव र हिन्दुहरु को धार्मिक क्रिया-कलापहरुको लागि वृन्दावन विश्वभर मा प्रसिद्ध छ । देश ले पर्यटक र तीर्थ यात्री यहाँ आउछन्। सूरदास, स्वामी हरिदास, चैतन्य महाप्रभु को नाम वृन्दावन देखि संधै को लागि जुडे भएका छ ।
वृन्दावन मा श्रीयमुना को तट मा अनेक घाट छन्। तिनिहरुमध्ये प्रसिद्ध-प्रसिद्ध घाटहरुको उल्लेख गरे जा रहेको छ -
इन घाटों को अतिरिक्त वृन्दावन-कथा नामक पुस्तक मा र पनि १४ घाटहरुको उल्लेख छ-
(१)महानतजी घाट (२) नामाओवाला घाट (३) प्रस्कन्दन घाट (४) कडिया घाट (५) धूसर घाट (६) नया घाट (७) श्रीजी घाट (८) विहारी जी घाट (९) धरोयार घाट (१०) नागरी घाट (११) भीम घाट (१२) हिम्मत बहादुर घाट (१३) चीर या चैन घाट (१४) हनुमान घाट।
(१) ज्ञानगुदडी (२) गोपीश्वर, (३) बंशीवट (४) गोपीनाथबगैंचा, (५) गोपीनाथ बजार, (६) ब्रह्मकुण्ड, (७) राधानिवास, (८) केशीघाट (९) राधारमणघेरा (१०) निधुवन (११) पाथरपुरा (१२) नागरगोपीनाथ (१३) गोपीनाथघेरा (१४) नागरगोपाल (१५) चीरघाट (१६) मण्डी दरवाजा (१७) नागरगोविन्द जी (१८) टकशाल गली (१९) रामजीद्वार (२०) कण्ठीवाला बजार (२१) सेवाकुंज (२२) कुंजगली (२३) व्यासघेरा (२४) श्रृंगारवट (२५) रासमण्डल (२६) किशोरपुरा (२७) धोबीवाली गली (२८) रंगी रातो गली (२९) सुखनखाता गली (३०) पुरानो शहर (३१) लारिवाली गली (३२) गावधूप गली (३३) गोवर्धन दरवाजा (३४) अहीरपाडा (३५) दुमाईत पाडा (३६) वरओयार मोहल्ला (३७) मदनमोहन जी को घेरा (३८) बिहारी पुरा (३९) पुरोहितवाली गली (४०) मनीपाडा (४१) गौतमपाडा (४२) अठखम्बा (४३) गोविन्दबाग (४४) लोईबाजार (४५) रेतियाबाजार (४६) बनखण्डी महादेव (४७) छीपी गली (४८) रायगली (४९) बुन्देलबाग (५०) मथुरा दरवाजा (५१) सवाई जयसिंह घेरा (५२) धीरसमीर (५३) टट्टीया स्थान (५४) गहवरवन (५५) गोविन्द कुण्ड र (५६) राधाबाग।