तक्षशिला

तक्षशिला (उर्दू: ٹیکسلا, संस्कृत: तक्षशिला) प्राचिन भारतमा गान्धार राज्यको राजधानी तथा हाल पाकिस्तानको पन्जाब राज्यको रावलपिण्डी जिल्लामा अवस्थित एक पुरातात्विक स्थान हो । यो स्थान बौद्ध तथा हिन्दु दुबै धर्मको केन्द्र बिन्दु थियो ।

तक्षशिलाको नाम

तक्षशिलाको नाम रामका भाई भरतका दुइ छोराहरुमध्ये एकको नामबाट रहेको भन्ने उल्लेख पाइन्छ । भरतका दुइ छोरा थिए तक्ष र पुष्कर । तक्षले सिन्धु नदीको एकातिर तक्षशिला वा तक्षखण्डको स्थापना गरे । पुष्करले नदीको अर्कातिर पुष्करावती राजधानी बनाएर राज्य गरे । यो विवरण रामायणमा पाइन्छ । तक्षशिला गान्धारको राजधानीका रुपमा रहेको कुरा महाभारतमा समेत उल्लेख छ । सर्प यज्ञ गरिएको स्थान पनि त्यही मानिन्छ । त्यसैले परीक्षितले राज्यारोहण गराएको स्थान पनि त्यही हुनुपर्छ । तक्षको एउटा अर्थ हुन्छ तलास्नु वा ताछ्नु र शिलाको अर्थ हो ढुङ्गा, पत्थर । त्यसैले यस स्थानमा ढुंगा कुंद्ने व्यक्तिहरुको बसोबास हुनसक्छ । यस आधारमा के भन्न सकिन्छ भने प्रस्तर कलाको केन्द्र भएकोले पनि यस स्थानको नाम तक्षशिला रहेको हुनसक्छ । हु–एन–त्सांगका अनुसार यस स्थानको नाम तक्षशिला रहने कारण के भने भगवान बुद्धले पूर्व जन्ममा आफ्नो शिर दान गरेका थिए ।

शिक्षाको केन्द् / गुरुकुल

भगवान बुद्धका मित्र प्रसेनजितले त्यस स्थानमा अध्ययन गरेको उल्लेख पाइन्छ । टोलेमीको ज्योग्राफी ग्रन्थ र जोन हिल्डेसिमको हिस्ट्री अफ थ्री किङ्समा पनि यस स्थानको नाम ससम्मान उल्लेख छ । वराहमिहिरको ज्योतिष ग्रन्थ वृहत् संहिता, रामायण, महाभारत, कौटिल्य ग्रन्थमा यस स्थानको नाम उल्लेख छ । तक्षशिलामा एशियाबाट मात्र होइन यूरोपबाट पनि विद्यार्थी र जिज्ञासुहरु अध्ययन गर्न र आफ्ना समस्याहरु समाधान प्राप्त गर्न आउने गर्थे । ग्रीस देशका अनेक विद्वानहरुले तक्षशिलामा आएर अध्ययन गरेको उल्लेख पाइन्छ । पाइथागोरसले आफ्ना साध्यको पुष्टि यहीं आएर गरेका हुन् भन्ने मान्यता छ । यी सबै कारणले मानिसहरुलाई अत्यन्त उत्सुकता के मा छ भने त्यो स्थानमा विद्यालय वा विश्वविद्यालय थियो ? थियो भने कस्तो ? त्यहांको व्यवस्थापन कसरी हुने गथ्र्यो । हुनत, त्यहा केवल एक विश्वविद्यालय थियो वा अनेक शिक्षण संस्थान, यसबारेमा इतिहासविद्हरुमा निकै विवाद छ । तर पौरस्त्य दर्शनका विद्वान् सातवलेकरको विचारमा प्राचीन समयमा आजको जस्तो विश्वविद्यालय थिएन । बरु त्यहा अनेक प्रकारका स्वतन्त्र गुरुकुलहरु थुप्रै संख्यामा थिए । जहा“ अनेक गुरुहरुले आआफ्ना गुरुकुलमा विभिन्न विषयको ज्ञान प्रदान गर्थे । यदि धेरै विषयहरुको एक स्थानमा अध्ययन अध्यापन हुन्थ्यो भने त्यसलाई एक प्रकारको विश्वविद्यालय भन्न सकिन्छ । जुन दृष्टिले पनि तक्षशिला शिक्षाको विशेष केन्द्र थियो र त्यहा ज्ञानार्जन गर्न युरोप र एशियाबाट शिक्षार्थी जम्मा हुन्थे भन्न सकिन्छ । पहिलो चीनियां यात्रु फाहियानका अनुसार भने त्यहां विद्याको केन्द्र भएको कुनै चिन्ह पाइएन । सम्भवतः त्यस बेलासम्म शिक्षाको यो केन्द्र ध्वस्त भइसकेको थियो । यदि कौटिल्यको समयमा त्यहां शिक्षा केन्द्र थियो भने त्यसको लगभग ६०० वर्षपछि त्यसको अस्तित्व नपाउनु त्यस बेला स्वाभाविक थियो । जुन बेला राज्यहरुको जन्म हुनु र समाप्त हुनु एक स्वाभाविक प्रक्रिया मानिन्थ्यो ।

एलेक्जेन्डरको आक्रमण

एलेक्जेन्डरको आक्रमणका समयमा त्यहां आम्भी राज्य थियो भन्ने कुरा भारतीय इतिहासकारहरुले प्रमाणित गरिसकेका छन् । वि.पूू. ३२६ को समयमा तक्षशिला गान्धारबाट छुट्टिइसकेको थियो भन्ने कुरा इतिहासकार राधाकुमुद मुखर्जीले उल्लेख गरेका छन् । त्यस समयममा पोरसको भतिजा पुरुले त्यहा“ राज्य गरेका थिए भन्ने कुरा जायसवालले पनि स्पष्ट गरेका छन् । संभवतः आम्भीले सिकन्दरका अगाडि आत्मसमर्पण गरेपछि केही समय यो स्थान सिकन्दरको आधिपत्यमा गयो । यो कुरा पनि कौटिल्य वा चाणक्यको असन्तुष्टिको कारण थियो । किनभने कौटिल्यले त्यहा“ गुरुकुलमा लामो समय रहेर अर्थशास्त्र अध्ययन गरेका थिए । पछि त्यहीं सो विषयका आचार्य भएका थिए । कौटिल्य एलेक्जेन्डरका विरुद्ध संगठन गर्नुमा तक्षशिलाको मुक्ति पनि एक कारण हुनसक्छ । चन्द्रगुप्तको सहायताले यस स्थानलाई मुक्त गराएका थिए भन्ने कुरा इतिहासकारहरुले बताएका पनि छन् ।

अशोक र तक्षशिला

चन्द्रगुप्तको नाति अशोकले राज्य विस्तार गर्दा उत्तरमा तक्षशिला, उज्जैनलाई आफ्नो साम्रँज्यमा मिलाएका थिए । तर उनले त्यहा सधैं असन्तुष्टि खेप्नु पर्यो । यस कुरालाई दिव्यवदन ग्रन्थमा यस प्रकार उल्लेख गरिएको छ– उत्तरापथको तक्षशिला अशोकले गरेको अपमान प्रति रुष्ट थियो । त्यस स्थानको पौर (नगरअध्यक्ष) ले त्यहां राज्य गर्न पठाइएका मन्त्रीहरुको स्वागत गरेनन् । अन्तमा राजा अशोकले त्यहां कुणाललाई पठाए । राजा अशोकले के अपमान गरेका थिए ? र के कारणले तक्षशिला रुष्ट भयो भन्ने कुरा इतिहासकारहरुले स्पष्ट गर्न सकेका छैनन् । कथा र विम्वदन्तीमा पनि सो सम्बन्धमा कुनै कुरा उल्लेख छैन । तर राज्य विस्तार गर्दा अशोकले कलिंग, उज्जैन र तक्षशिलामा विरोध खेप्नु परेको कुरा इतिहासकारहरुले स्पष्टता साथ उल्लेख गरेका छन् । राजकुमार कुणाललाई त्यस क्षेत्रको क्षेत्रपाल (गभर्नर) बनाएर पठाएको र कुणालले त्यस क्षेत्रको विकासका लागि लामो समयसम्म योगदान गरेकोले त्यो क्षेत्र त्यस समयमा एक प्रसिद्ध स्थान बनेको थियो भनी अनुमान गर्न सकिन्छ । संभवतः अशोकले त्यस स्थानको पुननिर्माण र नव निर्माण पनि गरेका थिए । यो स्थान बारम्बार आक्रमणकारीहरुले आक्रान्त भइरहने अशान्त र अस्थिर स्थान भएकोले यसको स्थानमा तीस चालीस किलोमीटर यता उता विस्थापन भइ रहन्थ्यो भन्ने कुरा सन् १९२६ देखि सन् १९३० सम्म गरिएको उत्खननबाट स्पष्ट भएको छ । कालान्तर हूणहरुको निरन्तर आक्रमणले यस स्थानलाई पूर्णतः ध्वस्त गरीदियो । एक सभ्य सुसंस्कृत स्थान र विश्वको प्राचीनतम शिक्षा केन्द्रको अस्तित्व समाप्त हुन पुग्यो ।

एक टिप्पणी पोस्ट गर्नुहोस्
सुझावहरू र संकेतहरू
द्वारा व्यवस्था गर्नुहोस्:
Faisal Rehman
27 May 2013
A city having the oldest remains and historical places Like Harappa and Mohenjo Daro
Adnan Kalia
22 September 2013
Ancient civilization however modern shops on main GT Road
Harvey's Guest House

$24 सुरू गर्दै

Gofas Lodge

$45 सुरू गर्दै

Hillview Hotel Islamabad

$0 सुरू गर्दै

Hotel Crown Plaza Islamabad

$86 सुरू गर्दै

Hotel De Palazzo

$32 सुरू गर्दै

Millat Guesthouse Islamabad

$48 सुरू गर्दै

सिफारिश गरिएका दृश्यहरू नजिक

सबै हेर सबै हेर
चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Faisal Mosque

The Faisal Mosque in Islamabad is the largest mosque in Pakistan and

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Margalla Hills

The Margalla Hills—the foothills of the Himalayas—are a series of sma

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Daman-e-Koh

Daman-e-Koh is a popular viewing point in Islamabad. Its name is a

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Pakistan Monument

The Pakistan Monument in Islamabad, Pakistan, is a national monument

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Lok Virsa Museum

Lok Virsa Museum (Urdu: لوک ورثہ متحف ) is situated in Islamabad,

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Lal Masjid

The Lal Masjid (Urdu: لال مسجد; translated: Red Mosque) is a mosque

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Islamabad Zoo

Islamabad Zoo (Urdu: اسلام آباد چڑیا گھر), previously Marghazar Zoo,

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Pharwala

Pharwala is a historic fort located about 40 km from Rawalpindi in

समान पर्यटन आकर्षणहरू

सबै हेर सबै हेर
चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
पेत्रा

पेत्रा (Greek: 'πέτρα' (petra), meaning rock; Arabic: البتراء, Al-Batr

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Yungang Grottoes

The Yungang Grottoes (Шаблон:Zh-stp) are ancient Buddhist temple grott

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
धूप बाटो

धूप बाटो एक युनेस्को विश्व सम्पदा क्षेत्रमा जोडिएको छ।

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
माचू पिचू

माचू पिचू १५औं सताब्दीमा कोलम्बियन पूर्वको युगको इन्का साम्राज्यको

चाहेको सूचीमा राख्नुहोस
म यहाँ छु
भ्रमण गरिएको
Acropolis of Athens

The Acropolis of Athens is the best known acropolis (Gr. akros, akron,

सबै समान स्थानहरू हेर्नुहोस्